«عبدالرحمن طیار قولونجو» (دده کاتیب)، عارف، شاعر و یکی از علمای سُنی حنفی ایران در سال ۱۳۰۴ در روستای قولونجو در غرب شهرستان ارومیه متولد شد. پدرش «حاج جعفر» کشاورز و از چهره‌های شناخته شده منطقه بود و مادرش «نبات خانیم» نام داشت.
عبدالرحمن تحصیلات ابتدایی را در نزدیکی روستای محل تولد خود در مکتب‌خانه میسیونرهای فرانسوی در روستای «گئوله‌هان»، آغاز کرد. او در نوجوانی به سفارش پدر به «تات‌وان» تُرکیه رفت و نزد علمای عثمانی به تحصیل علوم عرفانی و دینی مشغول شد. عبدالرحمن در این دوران علم قال و صرف و نحو را فرا گرفت، به زبان عربی در شیوه مصری و عراقی تسلط پیدا کرد و تبدیل به یک مفسر قرآن شد. درواقع پدر عبدالرحمن علاقه‌مند بود که فرزندش تماما یک عالمی دینی شود؛ اما او راهی متفاوت را در پیش گرفت و همچون بسیاری از هم روستایی‌هایش به سمت تصوف و شعر رفت.
قولونجو، بزرگترین روستای حنفی مذهب استان آذربایجان غربی و دیار بسیاری از شعرا و آشیق‌های شناخته شده آذربایجانی است.
عبدالرحمن طیار قولونجو در ۲۵ سالگی به شکل جدی‌تری شروع به سرودن شعر کرد و تخلص خود را «کاتیب»، گذاشت. طولی نکشید که اشعار وی در میان آذربایجانی‌های ایران و تُرک‌های عراق و ترکیه شهرت یافت. سال‌ها بعد و پس از حضور کاتیب در شهر قونیه ترکیه، شاعران مجمع ادبیات این شهر او را «دده کاتیب» نامیدند. عبدالرحمن نیز تا پایان عمر از این تخلص استفاده کرد.
اصطلاح «دده» در فرهنگ تُرکی معادل واژه «پیرطریقت» در زبان فارسی است. این لقب به افرادی که از جایگاه معنوی و مذهبی بالایی برخوردارند، اطلاق می‌شود.
«دده کاتیب» از تُرک‌های سنی مذهب ایران بود و به عنوان رهبر و عالم سُنی حنفی نیز شناخته می‌شد. بااین‌حال او هیچ‌گاه از نفوذ و جایگاه اجتماعی خود در میان مردم آذربایجان برای تبلیغ و گسترش مذهب خود استفاده نکرد. به شهادت مردم آذربایجان غربی، دده کاتیب یادآور صلح، برادری و عرفان بود. رویکرد متفاوت و منحصربه‌فرد وی به ادیان و مذاهب، دده کاتیب را نه تنها در میان تُرک‌های اهل سنت که در بین تمامی علاقه‌مندان ادبیات تُرکی آذربایجانی به شخصیتی بسیار محبوب تبدیل کرده است.
آمار مشخصی از تعداد پیروانان اهل سنت تُرک در ایران در دست نیست. تُرک‌های سنی مذهب در ایران عموما در شهر‌های ارومیه، سلماس، خوی، منطقه مرزی رازی و روستاهای اطراف آن زندگی می‌کنند. علاوه بر این، بخشی از مناطق تالش در استان گیلان نیز محل زندگی تُرک‌های اهل سنت است.
اشعار دده کاتیب سراسر عرفان و پند و نصیحت است و مضامین اجتماعی، دینی و فرهنگی به شکلی ظریف و زیبا در آثار وی تجلی یافته و اشعار او منبع الهام بسیاری از شعرا در آذربایجان شده است. اکنون اشعار این شاعر شناخته شده تبدیل به بخشی از ادبیات شفاهی مردم در آذربایجان و به‌ویژه تُرک‌های سنی در دو سوی مرز ایران و ترکیه شده است.
دده کاتیب در سرودن شعر از «نظامی گنجوی»، «مولانا»، «حکیم محمد فضولی»، «بالوولو میسکین»، «دوللو مصطفی»، «محمدحسین بهجت تبریزی»، «غازی محمد بوزقورت» و «خسته قاسیم» تاثیر پذیرفته است.
او به زبان‌های تُرکی، فارسی، عربی، کردی و تُرکی استانبولی تسلط کامل داشت. هر چند عمده اشعار دده کاتیب به زبان تُرکی آذربایجانی است، با این حال اشعاری نیز به زبان تُرکی استانبولی دارد.
تاکنون از دده کاتیب چهار کتاب به نام‌های « اینجی‌لی صدف»، «اورمو گؤلو»، «گونوموز آیدین» و کتاب «عشق و عرفان» به چاپ رسیده است. کتاب عشق و عرفان در قونیه ترکیه و به خط لاتین چاپ شده است.
شعرهای دده کاتیب نمونه‌هایی کم‌نظیر از شعر «هجایی» است که روح تازه و دوباره‌ای به ادبیات آشیقی (عاشق) بخشیده‌اند. این اشعار به شکلی گسترده توسط هنرمندان آشیق در اجرای موسیقی آشیقی استفاده می‌شود. جایگاه ویژه اشعار این شاعر در بین آشیق‌ها باعث شده است تا برخی او را «پدر آشیق‌های آذربایجان» بنامند. دده کاتیب همچنین از تاثیرگذارترین شعرا بر روی موسیقی آشیقیِ «ناحیه ارومیه» است.
«علی قافقازیالی»، پژوهشگر و نویسنده کتاب «نواحی آشیقی تُرک‌های ایران»، موسیقی آشیقی در ایران را به هفت منطقه تقسیم کرده است. «تبریز-قره‌داغ»، «ارومیه»، «سولدوز-قاراپاپاق»، «زنجان»، «قم-ساوه»، «خراسان-تُرکمن‌صحرا» و منطقه آشیقی «قشقایی»، هفت منطقه آشیقی از دیدگاه قافقازیالی هستند.
دو تن از فرزندان دده کاتیب به نام‌های «فارص» و «فواد» نیز از شعرا و نویسندگان شناخته شده معاصر هستند. اشعار فارص طیار (کاتیب اوغلو) همچون پدرش عمدتا در حوزه شعرهای هجایی است و فواد طیار نویسنده و شاعر شعرهای «نو» است.
دده کاتیب پس از ۸۴ سال زندگی پربار ۲ اسفند ۱۳۸۷ در بیمارستان آذربایجان ارومیه درگذشت. او در شش دهه پایانی عمر خود بارها بازداشت و محکوم به حبس شد و حتی در دوره‌ای برای پرهیز از برخورد امنیتی حاکمیت مجبور به خروج از ایران و اقامت در ترکیه شد.
این شاعر بزرگ و شخصیت تاثیرگذار ادبیات آذربایجان بر اساس وصیت خود در زادگاهش قولونجو به خاک سپرده شده است. روز وفات دده کاتیب مصادف با «روز جهانی زبان مادری» است. به‌رغم محدودیت‌های ایجاد شده از سوی نهادهای امنیتی، هر ساله مراسم سالگرد این شاعر و رهبر مذهبی برجسته با حضور علاقه‌مندان وی بر سر مزار او برگزار می‌شود.
