ثمانه قدرخان:
اگر تمام آشوریان سراسر ایران روز ششم شهریور در روستای «اردوشاهی» جمع نشده باشند، دست‌کم گروه بزرگی آن را جشن گرفته‌اند.
«روز مریم مقدس» یا «روز عروج مریم» برای مسیحیان از هر باوری که باشند، فرصتی برای برگزاری «جشن تبرک انگور» است.
رد پای قدرتمند باورهای مذهبی در ادیان، بازسازی جهان از دست رفته برخی مناسک را عهده‌دار است.
جشن انگور چیست؟
***
یکی از مهم‌ترین جشن‌های مسیحیان، بزرگداشت عروج «مریم مقدسی است که در ایران از دیرباز با جشنی باستانی به نام «جشن انگور» پیوند خورده است. این که جشن انگور چیست و چرا به این عنوان نام‌گذاری شده، جای اختلاف نظر بسیاری از معتقدان به مسیح و مریم مقدس است. این جشن برای کاتولیک‌های جهان نه تنها روز بسیار مقدسی است بلکه اعلام رسمی آن توسط کلیسای کاتولیک-واتیکان آغازگر روند جدید این کلیسا در برخورد با مساله زن و به رسمیت شناختن جایگاه مستقل آن بوده است.
گرچه امروزه علاوه بر کلیسای کاتولیک، بسیاری از کلیساهای ارتدوکس، از جمله کلیسای ارتدوکس یونان این روز را برابر با ۱۵ آگوست به عنوان روز مقدس پذیرفته‌اند، بسیاری از پیروان دیگر کلیساهای ارتدوکس و کلیساهای شاخه‌های متعدد پروتستان به چنین تقدس یا صحت این تاریخ به دیده تردید می‌نگرند.
این تاریخ و قرابتش با جشنی باستانی با نام جشن انگور، پیوندی بین ادیان و جوامع مذهبی در ایران به‌ویژه در آذربایجان غربی را شکل داده که با وجود عدم به رسمیت شناخته شدنش توسط حکومت اسلامی در ایران، این پیوند و برگزاری مراسم مرتبط با آن متزلزل نشده است.
جشن انگور چیست؟
«جشن تبرک انگور»، جشنی مشترک میان اقوام و ملل ایرانی، ارمنی، آذری، کُرد و آشوری است که در ماه شهریور در ارومیه برگزار می‌شود؛ جشنی اسطوره‌ای که به موسیقی نیز وارد شده و گفته می‌شود ترانه «باغ انگور» با صدای «گوگوش» یادگار همین مناسک است. این جشن با نام تبرک انگور وارد مذهب شده است.
یکی از آشوریان ساکن تهران که نام او برای حفظ امنیتش در این گزارش عنوان نمی‌شود، می‌گوید: «این جشن به قدری مهم است که آشوریان از سراسر ایران برای شرکت در آن در شهر ارومیه گردهم می‌آیند.»
او می‌گوید این جشن در اصل به مناسبت بزرگداشت «حضرت مریم» برگزار می‌شود و در غرب نیز به همین روز مشهور است.
این شهروند اضافه می‌کند: «این جشن مصادف با برداشت انگور است که پس از آن کم‌کم به سمت پاییز می‌رویم. در اصل مراسمی مذهبی است که بر انگور و گندم دعا می‌خوانند تا برکت پیدا کنند؛ یعنی خدا روزی مردم را برکت دهد و نان روزانه آن‌ها را برساند.»
او ادامه می‌دهد: «در گذشته آشوریانی که سرزمین اصلی آن‌ها شمال عراق و جنوب شرقی ترکیه و از قرن سیزدهم هم ارومیه بوده است، جشن انگور را برگزار می‌کردند. الان هم در ارومیه برگزار می‌شود، چون این مردم از سال‌های دور انگور و گندم می‌کاشته‌اند. ارومیه یکی از محل‌های اصلی کاشت انگور در کشور و دارنده بهترین انگور ایران است. محصول اصلی هم برای آشوریان همان انگور بوده است، در نتیجه به اصطلاح دست‌گذاری می‌شود.»
این شهروند آشوری دست‌گذاری در جشن انگور را که خودش نیز هر سال برای شرکت در آن به ارومیه سفر می‌کند، این‌طور تصویر می‌کند: «آشوریان در جشن انگور در کلیسا دو سبد نوبر برداشت انگور و گندم را جلو می‌گذارند. کشیش روی این سبد دست‌گذاری می‌کند و دعا می‌خواند تا محصول آن سال برکت پیدا کند. بین آشوریان ایران این رسم است که شب در روستاها جمع می‌شوند و به رقص و شادی می‌پردازند.»
اردوشاهی نام یکی از روستاهای آشوری، از توابع بخش مرکزی شهرستان ارومیه و در استان آذربایجان غربی ایران است. برای جشن انگور اکثر آشوریان در این روستا جمع می‌شوند.
پیشینه اسطوره‌ای جشن تبرک انگور
گفته می‌شود جشن و عید تبرک انگور قرن‌ها پیش از مسیحیت وجود داشته است. در ایام، «آمانور» یا سال نو قبل از مسیحیت در جامعه ارمنی در عید «آناهیت»، بزرگ‌ترین الهه مورد پرستش ارمنیان، مردم انواع میوه‌ها و گیاهان را به معبد «آناهید» اهدا می‌کردند و در فصل میوه‌چینی، میوه‌های باغ‌ها را تبرک می‌کردند. در فرهنگ ارمنی، انگور، انار و زردآلو سمبل تسلسل نسل‌ها، پایداری و نشاط بوده‌اند. این مراسم پس از مسیحیت به صورت تبرک انگور درآمده و از سوی کلیسای ارمنی پذیرفته شده است.
انگور برای مسیحیان که شراب می‌نوشند، نمادی از خِرَد، کشاورزی، شکر، مهمان‌نوازی، باروری، جوانی و حیات جاودانه است. افسانه‌ها و روایت‌ها در این خصوص بسیار هستند. بنا بر یک روایت، هنگامی که «کشتی نوح» بعد از فروکش کردن آب‌ها، بر کوه «آرارات» نشست، نوح با دیدن خاک حاصل‌خیز دشت آرارات، یک تاک را به رسم تبرک و شکرگزاری در زمین کاشت.
در اساطیر باستانی یونان و روم، خدایی به نام تاکستان‌ها و شراب دیده می‌شود.
پیشینه مذهبی جشن تبرک انگور و عروج مریم
شماری از مسیحیان بر این باورند که جسم و روح حضرت مریم، مادر «عیسی مسیح» پس از پایان زندگی او در دنیا به سوی عرش منتقل شد. به همین دلیل به آن «جشن عروج مریم» می‌گویند. در برخی کلیساها این روز «انتقال مریم مقدس» نام‌گذاری شده است.
این جشن در بیشتر کشورهاى کاتولیک و در یونان و قبرس که پیرو کلیسای ارتدوکس یونان هستند، تعطیل رسمی است.
جشن انتقال مریم مقدس یکی از پنج عید مهم مسیحیان است و در نزدیک‌ترین یک‌شنبه به روز ۱۵ آگوست برگزار می‌شود. بنا به روایات کلیساهای شرق، مریم در اورشلیم، در آرامش و آسودگی درگذشته، در مقبره خانوادگی قرار داده شده و بعد از سه روز، به آسمان انتقال پیدا کرده است. سپس «حواریون» و مسیحیان خداپرست او را به خاک سپرده‌اند.
«بارتلمیوس» مقدس در هنگام خاک‌سپاری حضور نداشته اما پس از آن، چون خبر درگذشت مریم را شنیده، آرزومند دیدن قبر او شده و به همراه حواریون به محل دفن او رفته است. آن‌ها سنگ قبر را برداشته اما پیکر مریم را در آن ندیده‌اند.
شراب مراسم نیایش «عشای ربانی» از انگور فراهم می‌شد. عیسی در «شام آخر»، شراب را برگرفت، برکت کرد و به شاگردان داد و گفت: «این خون من است.»
شراب از انگور بود و مناسب بود که در میان میوه‌ها، برتری را به انگور دهند. روزگاران قدیم پرورش تاک و گندم حرفه و شغل اصلی آن‌ها بوده است. به همین دلیل برای انگور مراسم خاصی به جای می‌آورند و تا نخستین محصول خود را تبرک نکنند، از آن نمی‌خورند.
روزه انگور و افطار با شراب و میوه نوبر
طبق رسوم، مسیحیان بسیار معتقد و مذهبی، به‌ویژه آن‌ها که نذر دارند، تا زمانی که کشیش انگور را متبرک نکرده است، انگور نمی‌خورند؛ یعنی ماه‌ها روزه انگور دارند تا فصل برداشت انگور برسد. برخی هم دو سه روز مانده به عید، روزه می‌گیرند و در روز عید انگوری که توسط خیرین نذر و به کلیسا آورده شده و از سوی عالی‌ترین مقام روحانی کلیسا طی مراسمی با خواندن ادعیه و سرودهای مذهبی سه بار متبرک شده است را می‌خورند. کشیش سه بار بر ظرف محتوای انگور صلیب رسم می‌کند و با این کار، انگور متبرک می‌شود. قبل از آن نیز در کلیسا مراسم «شاراگان» خاصی به نام «پارک سورب خاچی» اجرا می‌شود.
در نیایش آن روز آمده است که خداوند در روز سوم، گیاهان و میوه‌های زمین را آفرید و سپس به «آدم» و «حوّا» زندگی آسوده و پر نعمت بهشت را ارزانی داشت اما آن‌ها گناه کردند و از بهشت رانده ولی با ظهور یگانه‌زاد، مردم از تن دادن به گناه و مرگ رها شدند.
سپس خوشه‌های انگوری که به کلیسا هدیه آورده شده‌اند، تبرک می‌شوند و از خداوند برای کسانی که آن‌ها را می‌چشند، می‌خواهند برای آن‌ها که انگور را به کلیسا بخشیده‌اند، دعای خیر کنند و به تاکستان‌ها و باغ‌هایی هم که خوشه‌های انگور از آن‌ها چیده شده و به کلیسا هدیه شده‌اند، برکت دهد.
جشن تبرک انگور در میان آشوری‌ها به اسم «شاراد مارتی ماریام» یا «شونایاد مارت ماریام»، یعنی همان روز درگذشت حضرت مریم برپا می‌شود.
پیوند جشن‌های آیینی ادیان و رشد روا داری
از قدیم‌الایام فلات ایران با الوانی فرهنگی و مذهبی پیوند‌های بسیاری با تمام اقوام ساکن در آن و تمدن‌های هم‌جوار خود، از فلات تبت در شرق گرفته تا ارزروم، آناتولی و میان‌رودان داشته است. با این وجود، به روی کار آمدن حکم‌رانی‌های مذهبی، به‌ویژه حکومت مذهبی شیعه جمهوری اسلامی موجب شده است که این پیوندها زیر سیاست‌های دیگرسازی حکومتی کم‌رنگ شوند.
جشن انگور که پیش از انقلاب ۱۳۵۷ در سطحی عمومی پیوندی بین اقوام و جوامع مذهبی گوناگونی را در ایران به نمایش می‌گذاشت، با اعمال سیاست‌های حکومتی، به دالان‌های جوامع اقلیت مذهبی و اتنیکی برده و برگزاری آن در سطح عمومی جامعه منع شد. آن‌چه امروز از این جشن باقی مانده، حاصل مقاومت جوامع فرهنگی اقلیت و اقلیت‌های مذهبی، به‌ویژه مسیحیان ارمنی و آشوری است.
فارغ از این که چه باورهایی در ریشه این اعیاد و آیین‌هایی مذهبی وجود دارد، برگزاری جشن‌هایی که جوامع مذهبی اقلیت را به هم پیوند می‌زنند، می‌تواند در رشد درک دموکراسی در جامعه، رشد روا داری و کاهش حس نفرت نسبت به جوامعی با باورهای متفاوت کمک کند؛ چیزی که جمهوری اسلامی با تمام توان در مقابلش ایستاده است.
