«عزیز بنایان» ملقب به «استاد عزیز معمار» از معماران برجسته ایرانی یهودی، در سال ۱۲۵۹ خورشیدی در تهران متولد شد.
پدرش اسحق به شغل معماری اشتغال داشت و نیز مالک حمامی در منطقه سرچال بود. طبق تحقیقات و یادداشتهای مهندس «جهانگیر بنایان»، حرفه بنایی از دوران حکومت سلسله صفویه در این خانواده بهصورت موروثی ادامه داشته است.
عزیز بنایان پس از رسیدن به سن بلوغ نزد پدرش به کار بنایی مشغول شد و پس از کسب تجربههای لازم و تبحر در کار معماری به طور مستقل در این حرفه به فعالیت پرداخت.
او در سال ۱۲۸۵ خورشیدی با همسرش «راحل» از خانواده «میکاییل» ازدواج کرد، ماحصل این پیوند شش پسر و هفت دختر بود. در بین فرزندان وی مهندس جهانگیر بنایان حرفه پدر را برگزید و به عنوان اولین فارغالتحصیل رشته معماری از دانشگاه تهران موفق شد تحصیلات عالیه را به پایان رساند.
استاد بنایان یکی از معدود معمارانی بود که در حرفه خود صاحبسبک بود، وی به جهت خلق آثاری ارزنده و مدرن در صنعت ساختمانسازی با بهرهگیری از معماری اروپایی (که به تازگی مرسوم شده بود) و آمیختن آن با سبک معماری ایران، فعالیتی شاخص و پرثمر از خود به نمایش گذاشت.
موفقیت او در این رشته به حدی توسعه پیدا کرد که چند کمپانی اروپایی در دوران حکومت «رضا شاه»، هنگام انجام پروژههای ساختمانی در تهران اغلب از استاد بنایان جهت همکاری دعوت به عمل میآوردند.
عزیز بنایان محل کار خود را در مرکز محله یهودیان تهران (سرچال) در «قهوهخانه یعقوب قهوهچی» قرار داده بود، تا بدینوسیله بیشتر از حال و احوال دیگر همکیشان خود باخبر باشد. همچنین هنگام قبول پروژههای ساختمانی، افرادی که جویای کار بودند، به قهوهخانه مراجعه میکردند و وی آنان را به عنوان کارگر ساختمانی استخدام میکرد و نیز بارها در امور خیریه جهت حمایت از خانوادههای بیسرپرست و یا کمدرآمد، در رساندن کمکهای لازم به آنان شخصا اقدام میکرد.
استاد بنایان در سال ۱۳۲۵ خورشیدی ، با همفکری چند تن از دوستانش، تصمیم به ایجاد یک واحد آموزشی، فرهنگی و مذهبی گرفت. از این رو شخصا زمینی را خریداری نمود و آن را به جامعه یهودیان هدیه کرد. پس از تامین مخارج ساختمان از طرف دیگر خیراندیشان جامعه، به ساختن کنیسه و مدرسهای با نام فخردانش اقدام کرد.
وی طی نیم قرن فعالیت پربار در حرفه بنایی و معماری با خلق آثار ارزنده و منحصر به فرد توانست نام خود را به عنوان یک معمار نوآور در تاریخ معاصر معماری ثبت نماید.
در حال حاضر، بیشترین بناهای بهجا مانده از وی بهواسطه داشتن نمای زیبا و سبک معماری ویژه، در ردیف آثار ملی و تاریخی، تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی ایران قرار دارد.
ساختمانهای (دو ضلع جنوب غربی و شرقی) میدان حسنآباد که در سال ۱۳۰۳ شروع به ساخت و در سال ۱۳۱۲ به اتمام رسید، از آثاری بود که وی در طراحی آن مشارکت داشت. همچنین معماری ساختمان پستخانه مرکزی، واقع در ضلع شمال شرقی میدان توپخانه هم توسط عزیز بنایان انجام گرفت. ساختمان هتل و کافه نادری از پروژههای دیگری بودند که طرح و اجرای آنها به دست او انجام شد.
عزیز معمار، در راستای فعالیتهای شغلی خویش بهویژه در جامعه کلیمیان تهران با بنا کردن چندین مرکز مهم فرهنگی، اجتماعی و مذهبی توانست کارنامه خدمات خیراندیشانه و اجتماعی خویش را پربارتر کند. بسیاری از این بناها بهواسطه داشتن طراحی زیبا و شکیل، اجرای معماری دقیق و مستحکم و به ویژه نشات گرفته از بافت فرهنگی و سنتی ایرانی، بسیار چشمگیر و تحسینبرانگیز است.
وی با استفاده از استعداد و نوآوریهای خود، در سال ۱۹۱۳ میلادی کنیسه «حییم» را بنا نمود.این مکان مقدس به جهت ویژگیهای معماری و ساختاری، یکی از یادگارهای معماری اواخر سده گذشته تهران محسوب میشود و به همین دلیل در سال ۲۰۰۴ میلادی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری این بنا را جزو آثار ملی ایران به ثبت رسانده است.
در سال ۱۹۱۱ انجمن کلیمیان تهران (حبرا)، مسئولیت ایجاد بیمارستان «کانون خیرخواه» را در قطعه زمینی که از طرف «حاجی یشوعا»، بدین منظور اهدا شده بود، به عزیز معمار واگذار کرد و همچنین مسئولیت ساخت دو زیارتگاه مهم یهودیان، «سارا بت آشر در اصفهان» و بخشی از زیارتگاه «استرومردخای» (سالن ورودی به زیارتگاه) در همدان را پذیرفت و به انجام رسانید.
فعالیتهای خیراندیشانه و اجتماعی عزیز بنایان حتی تا واپسین سالهای حیات او ادامه پیدا کرد. او سرانجام در زمستان ۱۳۴۶ خورشیدی در ۸۷ سالگی درگذشت.
