«آربی اوانسیان»، کارگردان سینما و تیاتر، استاد دانشگاه، طراح صحنه و مترجم ارمنی‌تبار اهل ایران است که در اول اسفند ۱۳۲۰ شمسی در جلفای اصفهان متولد شده است.
وی تحصیلات ابتدایی را در «دبستان کوشش-داوتیان» تهران و تحصیلات متوسطه را در «دبیرستان کوشش» تهران در رشته ریاضی گذراند.
آربی اوانسیان در اواخر سال ۱۳۳۹ با تعدادی از همکلاسی‌های خود تصمیم به تاسیس گروه تئاتر گرفتند و سرانجام در آذر ۱۳۴۰ گروه تئاتر «ارمن» را در باشگاه آرارات تاسیس کردند. «شاهین سرکیسیان» که در آن زمان مدیر هنری «گروه هنر ملی» ایران بود، مسئولیت کارگردانی گروه را به عهده گرفت. «بازی عشق» اثر «آرتور شنیلرر» و «کشتی به نام پایداری» اثر «شارل ویلدراک» نخستین آثار این گروه هستند.
آربی از کودکی شیفته کارگردانی تئاتر و سینما بود و از آغاز جوانی در روزنامه آلیک نقد و تحلیل می‌نوشت. از همه این نقدها می‌شد دریافت که آربی با جریان فیلم‌فارسی سر ناسازگاری دارد. با نمایش فیلم «سیاوش» در تخت جمشید، اثر «فریدون رهنما»، آربی نقد مفصلی در آلیک چاپ کرد که نشان‌دهنده نگاه او به سینمای نوعی دیگر است.
اوانسیان در سال ۱۳۴۰ در دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه ادبیات تهران تحصیل کرد و در فاصله سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۳ به تحصیل در رشته کارگردانی در مدرسه عالی فن فیلم لندن پرداخت. سپس به ایالات متحده آمریکا رفت و در رشته تئاتر فارغ‌التحصیل شد. پس از تحصیل سینما در مدرسه عالی فن فیلم لندن و تئاتر در آمریکا، در سال ۱۳۴۵ به ایران بازگشت.
آربی، پس از پایان تحصیلات دانشگاهی به ایران بازگشت و طی چهار سال سه فیلم ساخت که هر کدام تجربه‌های متفاوتی برای او به ارمغان آوردند.
فیلم اول «یروانا» نام دارد، فیلم انیمیشنی که بر اساس اشعار «هوانس تومانیان» ساخته شد و در سال ۱۳۴۲ جایزه جشنواره اوبرهازن را به دست آورد. دومین فیلم «نقاب» نام داشت؛ فیلمی داستانی که در ۱۳۴۴ بر اساس نوشته «گریگور زهراب» در مدرسه سینما ساخته شد. سومین فیلم یک فیلم مستند ۴۵ دقیقه‌ای با نام «باله سلطنتی لندن» بود که در سال ۱۳۴۵ ساخته شد. این سه فیلم تجربه‌های اولیه آربی را در زمینه فیلم انیمیشن داستانی و مستند فراهم آوردند.
آربی بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۳ در مدرسه عالی رادیو و تلویزیون ملی ایران به تدریس تجزیه و تحلیل فیلم و زیبایی‌شناسی فیلم و در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران کارگردانی و بازیگری تئاتر تدریس کرد.
پس از این که آربی جای خود را در میان روشنفکران باز کرد، با پیشنهاد «رضا قطبی»، رییس وقت تلویزیون ملی ایران و با هدف کمک به بازیگران، نویسندگان و کارگردانان جهت پژوهش در زمینه اجراهای غیرمتداول تئاتری در سال ۱۳۴۸ اقدام به تاسیس «کارگاه نمایش» کرد.
در طول ۱۲ سال فعالیت کارگاه، بیش از شش گروه تئاتر تاسیس شدند که همه آنها نقش به‌سزایی در تئاتر ایران دارند. با توجه به فعالیت‌های آربی، در زمینه تاسیس و مدیریت «تئاتر شهر»، «تئاتر چهارسو» مسئولیت‌های مختلفی بر او محول شد. او همزمان اقدام به ترجمه و اجرای نمایشنامه‌های ملی و بین‌المللی کرد.
آربی اوانسیان در سال ۱۳۴۸ ساخت فیلم «چشمه» را بر اساس کتاب «چشمه جغنار» اثر «مگرویچ آرمن» آغاز کرد. فیلمبرداری این اثر در سال ۱۳۴۹ به اتمام رسید. در سال ۱۳۵۱ فیلم چشمه پس از پایان صداگذاری در نخستین جشنواره بین‌المللی فیلم تهران به نمایش درآمد و مورد تقدیر «ساتیا جیترای» و بقیه اعضای هیات ژوری قرار گرفت. در این فیلم «آرمان، جمشید مشایخی، مهتاج نجومی و پرویز پورحسینی» شرکت دارند.
چشمه برخلاف مخالفت‌هایی که در بعضی محافل به خصوص در میان فیلم‌سازان «فیلم‌فارسی» برانگیخت، روال تدوین و دید دوربین را نسبت به موضوع را در سینمای ایران اساسا تغییر داد.
اوانسیان در سال ۱۳۵۷ به دعوت انستیتو گوته و به عنوان میهمان دولت آلمان برای آشنایی با تئاترها و کارگردان‌های شهرهای اشتوتگارت، برلین و مونیخ به آلمان دعوت شد. آربی اوانسیان پس از انقلاب به فرانسه مهاجرت کرد و به فعالیت‌های خود در اشکالی چون تدریس، کارگاه‌های کوچک نمایشی، اجرای نمایش به زبان فرانسه و ارمنی و ساخت فیلم ادامه داد.
اوانسیان همچنین نمایشنامه‌های «ایلف کوچولو» از (هنریک ایبسن)، «همانطوری‌که بوده‌ایم» از (آرتور آدامف) و «خلوت خفتگان» از (پیتر گیل) را کارگردانی کرده است.
آربی اوانسیان بر گردن تئاتر ایران حق عظیمی دارد؛ هم‌او بود که به عنوان یکی از ستون‌های کارگاه نمایش، در بزرگ‌ترین حرکت تاریخ تئاتر ایران در دهه چهل و پنجاه شمسی نقش عمده‌ای داشت و با کارگردانی تئاترهایی بسیار مدرن، راه‌های تازه‌ای را در تئاتر آغاز کرد.
او از چهره‌های شاخص و صاحب سبک تئاتر ایران بوده و در معرفی بسیاری از شگردها و فرم‌های تازه در تئاتر معاصر ایران آغازگر بود. نقشی را که آربی آوانسیان توانست در دهه‌های شصت و هفتاد میلادی در تئاتر ایران ایفا نماید، همانند نقشی است که قبل از او شاهین سرکیسیان توانسته بود، در اوایل دهه پنجاه تا سال ۱۹۶۶ میلادی ایفا کند. هر دو توانستند نظم کاملا جدیدی به تئاتر ایران ببخشند و تلاش‌هایی شایان توجه در به ثمر رساندن تئاتر نوین ایران داشته باشند.
مجموعه دو جلدی کتاب «تئاتر و سینمای آربی اوانسیان» از ورای نوشته‌ها، گفت‌وگوها و عکس‌ها عنوان کتابی است که در سال ۱۳۹۳ به کوشش مجید لشکری در انتشارات روزنه در ۹۲۲ صفحه به چاپ رسیده است.
این کتاب در ستایش و مرور این کارگردان تئاتر و سینما و دایره‌المعارف نسبتا جامعی است درباره این چهره شاخص هنر ایران است.
